Right to Challenge neemt plaats in aanbestedingen

Van oudsher selecteert een overheidspartij een marktpartij door een competitieve procedure om een opdracht uit te voeren. Nu is er een verandering gaande. Steeds vaker staan burgers op om hun omgeving zelf beter, mooier en socialer te maken. In de gemeente Lierop is bijna de helft van de inwoners verenigd in ‘Lierop leeft’ en bieden gezinnen een helpende hand voor wie hulp nodig heeft. In Almere bepaalt de gemeente enkel nog de ligging van de straten, maar gaan de bewoners verder over de openbare ruimte: de speelplekken, groenstroken, trottoirs en parkeerplekken. In Apeldoorn wekken inwoners en bedrijven samen duurzame energie op, delen de winst en investeren die weer in nieuwe energie.

Het instrument dat dit soort initiatieven mogelijk maakt is het Right to Challenge. Dit concept is afkomstig uit het Verenigd Koninkrijk en maakt daar integraal onderdeel uit van het systeem van buurtrechten die zijn beschreven in de Localism Act 2011. Dit houdt in dat burgers de overheid kunnen uitdagen om een taak niet uit te besteden aan een marktpartij, maar in beheer te geven van bijvoorbeeld een burgercollectief. Dit idee is in Nederland overgenomen. Lokale overheden bieden burgers en burgercollectieven steeds meer de mogelijkheid om zelf taken op zich te nemen. Inmiddels is in de WMO ook een dergelijk uitdaagrecht vastgelegd. Er zijn politieke partijen die voorstander zijn van een breder ingebed uitdaagrecht. In een initiatiefnota van ChristenUnie en PvdA pleiten zij ervoor dat de regering met voorstellen komt om het uitdaagrecht breder in de wetgeving op te nemen.

Gevoel van samenhorigheid
“De reden dat de politiek het Right to Challenge oppakt, is omdat veel mensen graag willen bijdragen, de mouwen op willen stropen en zelf dingen willen uitvoeren. Daardoor creëren ze een gevoel van onderlinge samenhorigheid”, vertelt Willem Janssen, promovendus Internationaal en Europees aanbestedingsrecht bij het Public Procurement Research Centre van de Universiteit Utrecht en Twente. “Voor nu blijft het echter lastig om vast te stellen of de uitvoering door burgercollectieven uiteindelijk ook kostentechnisch en kwalitatief het meest interessant voor een overheid is. Hiervoor zijn er nog te weinig voorbeelden, waarmee ervaring is opgedaan. De toekomst zal dit moeten uitwijzen.”

Ruimte voor burgerinitiatieven
Wat zijn de mogelijkheden voor aanbestedende diensten om burgerinitiatieven de ruimte te geven? “De overheid mag burgerinitiatieven financieel steunen”, stelt Janssen. “Een overheid mag bijvoorbeeld ook een subsidie geven om een buurtfeest te organiseren. In sommige gevallen kunnen er ook voor subsidies competitieve verplichtingen gelden. Daarnaast gaat het onderhoud van een park of het beheer van een sporthal wel weer een stap verder. Het ligt er dan helemaal aan wat er precies wordt afgesproken. Als er een schriftelijke overeenkomst wordt opgesteld en er onderling juridische verplichtingen zijn, dan kan het om een aanbestedingsplichtige opdracht gaan. Hoe goed een maatschappelijk initiatief dan ook klinkt, de verplichtingen uit de Aanbestedingswet 2012 kunnen dan van toepassing zijn. Er is echter ook veel mogelijk binnen de grenzen van het aanbestedingsrecht. De Aanbestedingswet 2012 biedt in artikel 2.18 en 2.19 bijvoorbeeld de mogelijkheid om, onder bepaalde voorwaarden, één of meerdere percelen buiten een aanbesteding te houden. Dergelijke percelen zouden dan door een burgercollectief uitgevoerd kunnen worden.”

Achterstellen van MKB
Het midden- en kleinbedrijf (MKB), die dit soort laagdrempelige opdrachten normaal uitvoert, wordt door de burgerinitiatieven wel achtergesteld. “Er bestaat inderdaad een spanning dat een overheid aan de ene kant graag opdrachten aan het MKB wil gunnen en ze de ruimte wil geven om te innoveren door middel van aanbestedingen. En dat er aan de andere kant voor bepaalde opdrachten voor gekozen wordt om die helemaal niet aan te besteden en dat je de buurt aan de slag laat gaan.”

Burgerinitiatief als inschrijver
Een andere mogelijkheid is dat de overheidsinkoper het burgerinitiatief mee laat draaien in een aanbesteding. “Soms zijn burgercollectieven echter niet zo goed georganiseerd als marktpartijen”, ziet de promovendus. “Burgers willen graag bijdragen aan hun stad of buurt. Dit betekent echter niet dat ze dezelfde ervaring hebben met het bijhouden van een park zoals een tuiniersbedrijf. Een aanbesteding kan daarom wel een drempel opwerpen voor dit soort initiatieven. Als je meedoet aan een aanbesteding moet je verstand van zaken hebben en moet je kunnen aantonen waarom jij als beste uitvoerder uit de bus moet komen. Aan de andere kant geef je, door de initiatieven toe te laten in een aanbesteding, de burgers wel een kans om mee te doen en creëer je een kans om een burgerinitiatief competitief te vergelijken met andere aanbieders.”

Kanttekening bij aanbesteding
Zijn er nog kanttekeningen bij het toelaten van een burgercollectief tot een aanbesteding? “Je zult simpelweg dezelfde eisen moeten stellen aan een collectief, als de eisen die voor andere inschrijvers gelden. De Aanbestedingswet 2012 is gebaseerd op een aantal beginselen, waaronder het gelijkheidsbeginsel. Daarom kun je burgercollectieven geen speciale positie geven.”

Toolbox ontwikkelen
Een aantal gemeenten zijn al bezig met pilots om te kijken wat ze met het Right to Challenge kunnen bereiken, zoals de Gemeente Utrecht. “Op basis van deze ervaringen zou het goed zijn om een ’Right to challenge’ toolbox te ontwikkelen. Een one-size-fits-all aanpak zal niet mogelijk zijn, want elke situatie is anders. Het zal wel vaak om dezelfde soort diensten of taken gaan. Kleine opdrachten, met een klein economisch belang. Door het delen van ’best practices’, kunnen we deze mooie maatschappelijke ontwikkeling weer een stukje verder brengen”, concludeert Janssen.